การประเมินประสิทธิผลการป้องกันควบคุมโรคเบาหวานและความดันโลหิตสูงด้วยกลไกคณะกรรมการพัฒนาคุณภาพชีวิตระดับอำเภอในพื้นที่ระดับอำเภอของประเทศไทย

บทคัดย่อ

ความเป็นมา: โรคไม่ติดต่อเรื้อรังเป็นปัญหาสุขภาพที่มีแนวโน้มเพิ่มขึ้น การมีส่วนร่วมในการแก้ไขปัญหาของภาคีหลายภาคส่วนซึ่งคณะกรรมการพัฒนาคุณภาพชีวิตระดับอำเภอ (พชอ.) มีบทบาทสำคัญ แต่ยังขาดการประเมินผลการดำเนินงานผ่านกลไก พชอ. ดังกล่าว การวิจัยนี้จึงมีวัตถุประสงค์เพื่อประเมินผลลัพธ์การป้องกันควบคุมโรคเบาหวานและความดันโลหิตสูงด้วยกลไก พชอ. ในพื้นที่ระดับอำเภอของประเทศไทย
วิธีการศึกษา: เป็นการวิจัยเชิงประเมินผล โดยสุ่มเลือกอำเภอตามเกณฑ์ จำนวน 8 อำเภอ ครอบคลุมพื้นที่ 4 ภูมิภาค ดำเนินการวิจัยระหว่างเดือนตุลาคม 2565–มีนาคม 2566 เก็บข้อมูลเชิงปริมาณจากประชาชนอายุ 35 ปีขึ้นไป จำนวน 992 คน และเก็บข้อมูล เชิงคุณภาพโดยการสนทนากลุ่มกับบุคลากรที่เป็นคณะกรรมการ พชอ. จำนวน 80 คน และคณะกรรมการพัฒนาคุณภาพชีวิตระดับตำบล (พชต.) จำนวน 80 คน ร่วมกับประเมินเอกสารที่เกี่ยวข้อง เครื่องมือที่ใช้ ได้แก่ แบบทดสอบ แบบสอบถาม และแบบประเมิน เอกสาร วิเคราะห์ข้อมูลเชิงปริมาณโดยใช้สถิติเชิงพรรณนา ข้อมูลเชิงคุณภาพ ใช้การวิเคราะห์เชิงเนื้อหา
ผลการศึกษา: พบรูปแบบการจัดทำแผน 2 รูปแบบ ได้แก่ รูปแบบการจัดทำแผนแบบมีส่วนร่วมโดย พชอ. และรูปแบบการจัดทำแผนโดยคณะกรรมการป้องกันควบคุมโรคไม่ติดต่อระดับอำเภอ (NCD Board) ทุกพื้นที่มีแผนบริการคัดกรองและแผนการดูแลรักษาผู้ป่วยตามมาตรฐาน โดยมี รพ.สต. เป็นหน่วยงานหลัก และพบว่าการบังคับใช้กฎหมายที่เกี่ยวข้อง สามารถดำเนินการผ่านกลไกเจ้าพนักงานตามกฎหมายได้ในสถานที่ที่กฎหมายกำหนด ส่วนในชุมชนเป็นเพียงการขอความร่วมมือในการปฏิบัติตามกฎหมาย และพบว่าพื้นที่ส่วนใหญ่มีการเปลี่ยนแปลงสภาพแวดล้อมทางกายภาพ โดยพบว่ามีการสร้างสนามออกกำลังกายที่เอื้อต่อการ มีพฤติกรรมป้องกันโรคและลดปัจจัยเสี่ยงส่วนการเปลี่ยนแปลงสภาพแวดล้อมทางสังคม พบว่า ส่วนใหญ่เกิดจากมาตรการ กฎ กติกาที่เกิดจากความตระหนักของชุมชน เช่น งานบุญปลอดเหล้า เป็นต้น และมาตรการถ่ายทอดความรู้ สื่อสารความเสี่ยงในทุกพื้นที่มีการดำเนินงานโดยเจ้าหน้าที่สาธารณสุข และอาสาสมัคร-สาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.) เป็นหลัก จากการดำเนินงานของ พชอ. ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2561–2564 และได้มีการประเมินผลการดำเนินงานระหว่างเดือนตุลาคม 2565–มีนาคม 2566 พบว่า กลุ่มตัวอย่างที่เป็นกลุ่มปกติ กลุ่มเสี่ยง และกลุ่มป่วย ส่วนใหญ่มีพฤติกรรมการรับประทานอาหารที่ถูกต้อง อยู่ในระดับปานกลาง ร้อยละ 57.8, 51.6 และ 56.8 ตามลำดับ และพฤติกรรมการดูแลรักษาตนเองของกลุ่มป่วย อยู่ในระดับสูง ร้อยละ 52.3 ผลลัพธ์ด้านสถานะสุขภาพ พบว่า อัตราป่วยรายใหม่ของโรคเบาหวานและความดันโลหิตสูงในพื้นที่ที่มีแผนยุทธศาสตร์อำเภอและมีระบบ/กลไกสนับสนุนจาก พชอ. มีแนวโน้มลดลง
ข้อเสนอแนะ: จากปัจจัยแห่งความสำเร็จในการป้องกันควบคุมโรคฯด้วยกลไก พชอ. ที่สามารถสร้างการมีส่วนร่วมจากภาคส่วนต่าง ๆ ทั้งจากภาครัฐ ภาคเอกชน และภาคประชาชน ดังนั้นหน่วยงานระดับนโยบายที่เกี่ยวข้องควรผลักดันให้ NCD Board ระดับอำเภอจัดทำแผนงานป้องกันควบคุมโรคเบาหวาน ความดันโลหิตสูง ผ่านกลไก พชอ. เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพการดำเนินงานแก้ไขปัญหาโรคไม่ติดต่อเรื้อรังที่เป็นปัญหาสุขภาพของประชากรไทย