ระบาดวิทยาโรคพิษสุนัขบ้าในประเทศไทย และแนวทางการควบคุมโรค

บทคัดย่อ

สถานการณ์ทางระบาดวิทยาของโรคพิษสุนัขบ้าในประเทศไทยปี พ.ศ. 2534 - 2543 มีผู้เสียชีวิตด้วยโรคนี้ลดลงมากในช่วง 5 ปี แรก จาก 171 ราย เหลือ 74 ราย แต่ในช่วงหลังลดลงน้อยหรือเกือบจะคงที่เหลือปีละ 50 - 60 ราย (0.07- 0.08 ต่อแสนประชากร) ผู้ ที่เสียชีวิตส่วนใหญ่เป็นเด็กอายุต่ำกว่า 15 ปี และคนสูงอายุตั้งแต่ 65 ปีขึ้นไป พบในเพศชายมากกว่าเพศหญิง 1.8 เท่า ท้องที่ที่ยังพบว่ามีผู้เสียชีวิตสูงในปีหลัง ๆ พบว่าอยู่ในภาคกลางเกินกว่าร้อยละ 50 ของผู้เสียชีวิตทั้งประเทศ โดยเฉพาะกรุงเทพมหานครและจังหวัดในเขตปริมณฑล สาเหตุการเสียชีวิตส่วนใหญ่เกิดจากประชาชนไม่รู้เรื่องโรคพิษสุนัขบ้าอย่างแท้จริง จึงไม่ได้ไปรับการฉีดวัคซีนป้องกันโรคหลังรับเชื้อตัวพาหะสำคัญที่นำโรคมาสู่คนส่วนใหญ่เป็นสุนัขประมาณร้อยละ 95 แมว ร้อยละ 4 และสัตว์อื่นน้อยกว่าร้อยละ 1 การฉีดวัคซีนและหรือซีรั่มป้องกันโรคพิษสุนัขบ้าในคน หลังถูกสัตว์ที่เป็นหรือสงสัยว่าเป็นโรคนี้กัดเพิ่มขึ้นมาก จาก 93,641 ราย (165.26 ต่อแสนประชากร) ในปี พ.ศ. 2534 เป็น 321,364 ราย (521.18 ต่อแสนประชากร) ในปี พ.ศ. 2542 และลดลงเหลือ 209,243 ราย (338.14 ต่อ แสนประชากร) ในปี พ.ศ. 2543 วัคซีนที่ใช้หลังปี พ.ศ. 2536 เป็นวัคซีนที่มีราคาแพงและสั่งเข้ามาจากต่างประเทศทั้งหมด ในด้านการควบคุมโรคพิษสุนัขบ้า การฉีดวัคซีนป้องกันโรคนี้ให้กับสุนัขเป็นการป้องกันต้นเหตุที่แท้จริง ปัจจุบันมีพระราชบัญญัติโรคพิษสุนัขบ้า พ.ศ. 2535 เอื้ออำนวยต่อการดำเนินการได้ดีอยู่แล้ว แต่ยังไม่เคยมีการบังคับใช้ในระยะ 4 - 5 ปีที่ผ่านมา มีสุนัขได้รับการฉีดวัคซีนเฉลี่ยปีละประมาณ 4 ล้านตัว มีความครอบคลุมเกือบร้อยละ 70 ของประชากรสุนัขทั้งประเทศ แต่ความครอบคลุมน่าจะไม่เท่ากันในแต่ละท้องถิ่น จึงทำ ให้ยังมีผู้เสียชีวิตด้วยโรคนี้สูง มีห้องปฏิบัติการตรวจชันสูตรโรคพิษสุนัขบ้า 33 แห่ง ช่วยสนับสนุนการเฝ้าระวังทางระบาดวิทยา (Passive Surveillance) กระจัดกระจายอยู่ในทุกภาคของประเทศ ทำให้การควบคุมโรคนี้ดีขึ้น แต่มีตัวอย่างส่งตรวจลดลงมากเมื่อเปรียบเทียบกับปี พ.ศ. 2534 ที่มีจำนวนส่งตรวจ 12,149 ตัวอย่าง ลดเหลือเพียง 4,024 ตัวอย่าง ในปี 2543 สาเหตุเนื่องจากแพทย์ใช้ผลการตรวจทาง ห้องปฏิบัติการช่วยตัดสินใจ การฉีดหรือไม่ฉีดวัคซีนป้องกันโรคนี้แก่ผู้ที่ถูกสัตว์กัดน้อยลง และการที่ห้องปฏิบัติการส่วนมากอยู่นอกโรงพยาบาล ผู้ถูกสัตว์กัดไม่สะดวกที่จะใช้บริการ ในด้านการกำจัดสุนัขไม่มีเจ้าของในช่วง 10 ปีที่ผ่านมาทำกันน้อย เพราะถูกต่อต้านจากสังคมและองค์กร เอกชน แต่มีกิจกรรมการฉีดยาคุมกำเนิดและการตอนทั้งเพศผู้และเพศเมีย ช่วยลดจำนวนสุนัขไม่มีเจ้าของในทางอ้อม
จากการวิเคราะห์ข้อมูลทางระบาดวิทยาที่สำคัญเกี่ยวกับโรคพิษสุนัขบ้าปี พ.ศ. 2534 - 2543 ทั้งหมด แล้วประมวลเข้าด้วยกันจะเห็นว่า การจะลดจำนวนผู้เสียชีวิตให้น้อยลงหรือไม่มีเลยในปี พ.ศ. 2543 ให้เป็นจริงได้ น่าจะต้องใช้ห้องปฏิบัติการตรวจชันสูตรโรคนี้ให้มาก ขึ้น เพื่อเป็นการเฝ้าระวังและนำไปป้องกันควบคุมโรคในพื้นที่ได้ทันที เมื่อตรวจพบเชื้อจากตัวอย่างที่ส่งตรวจ การสุขศึกษาประชาสัมพันธ์ถึง อันตรายของโรคเพื่อให้สู่แนวทางปฏิบัติที่ถูกต้องยังจำเป็น แต่ใช้ได้ไม่ทั้งหมด โดยเฉพาะในเด็กไร้เดียงสา (อายุต่ำกว่า 4 ขวบ) และคนชราในชนบท การฉีดวัคซีนป้องกันโรคในคนหลังรับเชื้อไม่น่าจะฉีดได้ครบทุกราย และที่ได้รับการฉีดวัคซีนไปแล้วก็ยังมีผู้เสียชีวิตได้อีก ดังนั้นวิธีที่ดีที่สุด คือ การรณรงค์ฉีดวัคซีนป้องกันโรคนี้ให้กับสุนัขเลี้ยงให้ได้อย่างน้อยร้อยละ 80 ของแต่ละท้องถิ่นให้เสร็จภายในระยะเวลาสั้น ๆ (ภายใน 1 สัปดาห์) พร้อม ๆ กันทั้งประเทศหรืออย่างน้อยในจังหวัดที่พบอุบัติการโรคนี้สูงในสัตว์หรือมีผู้เสียชีวิตเกิดขึ้น และควรจะต้องเริ่มนำพระราชบัญญัติโรคพิษสุนัขบ้า พ.ศ. 2535 บังคับใช้แก่เจ้าของสุนัขพร้อม ๆ กันไปด้วย